ابن‌فرضی ابوالولید عبدالله بن محمد ازدیاِبْنِ فَرَضی، ابوالولید (یا ابومحمد) عبدالله بن محمد بن یوسف ابن نصر ازدی (۳۵۱-۴۰۳ق/ ۹۶۲-۱۰۱۲م)، مورخ، ادیب، محدث و قاضی مالکی مذهب اندلس است. ۱ - محل زندگینیای وی یوسف بن نصر از مردم استجه بود که سپس در قرطبه مسکن گزید و پسرش محمد ( جمادی الاخر ۳۶۵ق/ فوریه ۹۷۶م، پدر ابن فرضی، در همان‌جا به تحصیل علم پرداخت و در حساب و فرائض چندان مهارت یافت که او را بدان علم منسوب کردند و فرضی نامیدند. [۱]
محمد ابن ابار، التکملة لکتاب الصلة، ج۱، ص۳۶۸، به کوشش سید عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/ ۱۹۵۵م.
[۲]
محمد ابن ابار، التکملة لکتاب الصلة، ج۱، ص۳۶۹، به کوشش سید عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/ ۱۹۵۵م.
۲ - اساتیدابن فرضی در قرطبه متولد شد و دوران رشد و جوانی خود را همان‌جا سپری کرد و نزد عالمانی چون محمد بن یحیی معروف به ابن خرّاز، محمد بن ابی دُلَیم، ابوزکریا یحیی بن مالک بن عائذ، ابوایوب سلیمان بن ایوب و ابوعبدالله محمد بن احمد، معروف به ابن فخّار دانش آموخت [۳]
عبدالله ابن فرضی، تاریخ العلماء و الرواة للعلم بالاندلس، ج۱، ص۲۲۲، به کوشش سید عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۳ق/ ۱۹۵۴م.
[۴]
عبدالله ابن فرضی، تاریخ العلماء و الرواة للعلم بالاندلس، ج۲، ص۸۲، به کوشش سید عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۳ق/ ۱۹۵۴م.
[۵]
عبدالله ابن فرضی، تاریخ العلماء و الرواة للعلم بالاندلس، ج۲، ص۸۶، به کوشش سید عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۳ق/ ۱۹۵۴م.
[۶]
عبدالله ابن فرضی، تاریخ العلماء و الرواة للعلم بالاندلس، ج۲، ص۹۱، به کوشش سید عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۳ق/ ۱۹۵۴م.
[۷]
عبدالله ابن فرضی، تاریخ العلماء و الرواة للعلم بالاندلس، ج۲، ص۹۵، به کوشش سید عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۳ق/ ۱۹۵۴م.
[۸]
عبدالله ابن فرضی، تاریخ العلماء و الرواة للعلم بالاندلس، ج۲، ص۱۹۱، به کوشش سید عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۳ق/ ۱۹۵۴م.
[۹]
عبدالله ابن فرضی، تاریخ العلماء و الرواة للعلم بالاندلس، ج۲، ص، به کوشش سید عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۳ق/ ۱۹۵۴م.
(۱۹۲ در ۳۸۲ق/ ۹۹۲م به قصد حج از اندلس خارج شد. در مکه نیز به تحصیل نزد استادان آنجا پرداخت و از ابویعقوب یوسف بن احمد بن یوسف بن دخیل صیدلانی و ابوالحسن علی بن عبدالله بن جَهضم حدیث شنید. آنگاه به مصر رفت و در آنجا نزد کسانی مانند ابومحمد ابن الضرار و ابوبکر احمد بن محمد بن اسماعیل مهندس شاگردی کرد و در راه بازگشت به اندلس، یک چند در قیروان ماند و از ابومحمد ابن ابی زید فقیه، ابوجعفر احمد بن دَحمون و ابوالحسن علی بن محمد بن خلف، معروف به قابسی بهره گرفت [۱۲]
محمد حمیدی، جذوة المقتبس، ج۱، ص۳۹۶-۳۹۷، به کوشش ابراهیم ابیاری، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
و سرانجام به اندلس بازگشت.۳ - شاگردانبه نظر می‌رسد که ابن فرضی پس از بازگشت نیز دست از تحصیل برنداشت و برخی دیگر از استادان و مشایخ او در اندلس که نام آنان باقی مانده است، [۱۴]
محمد حمیدی، جذوة المقتبس، ج۱، ص۲۳۸، به کوشش ابراهیم ابیاری، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
[۱۵]
محمد حمیدی، جذوة المقتبس، ج۲، ص۵۲۸، به کوشش ابراهیم ابیاری، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
احتمالاً مربوط به دوره دوم زندگی علمی او در اندلس بوده‌اند. وی در این دوره همچنین به تدریس و املای حدیث و تألیف پرداخت و کسانی چون پسرش ابوبکر مصعب، ابوعمر یوسف بن عبدالله بن عبدالبر، [۱۷]
محمد حمیدی، جذوة المقتبس، ج۱، ص۳۹۷، به کوشش ابراهیم ابیاری، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
[۱۸]
محمد حمیدی، جذوة المقتبس، ج۲، ص۵۸۶، به کوشش ابراهیم ابیاری، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
ابن حزم که از او با عنوان «شیخنا» یاد کرده [۱۹]
علی ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ج۱، ص۲۲۰، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
و محمد بن احمد بن مهلب [۲۰]
محمد ابن ابار، التکملة لکتاب الصلة، ج۱، ص۳۹۰، به کوشش سید عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/ ۱۹۵۵م.
از جمله شاگردان او به شمار می‌روند.۴ - شغل دولتیتنها شغل دولتی ابن فرضی، تصدی منصب قضای بلنسیه بود که از سوی محمد المهدی بن هشام یازدهمین خلیفه اموی اندلسی (حک ۳۹۹- ۴۰۰ق/ ۱۰۰۹-۱۰۱۰م) بدان منصوب شد. [۲۱]
احمد مقری، نفح الطیب، ج۲، ص۱۳۰، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۸م.
۵ - وفاتبه نظر می‌رسد که پس از درگذشت محمدالمهدی به قرطبه بازگشته باشد. زیرا در ۱۴۰۳ق/ ۱۰۱۲م به هنگام شورش بربرهای اندلس در آن شهر بوده است [۲۳]
علی ابن سعید، المغرب، ج۱، ص۱۰۴، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۹۵۳م.
و در خانه‌اش به دست شورشیان کشته‌شد. [۲۴]
خلف ابن بشکوال، الصلة، ج۱، ص۲۴۷، به کوشش سید عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۴ق/ ۱۹۵۵م.
[۲۵]
محمد حمیدی، جذوة المقتبس، ج۱، ص۳۹۷، به کوشش ابراهیم ابیاری، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
پیکر ابن فرضی در خانه‌اش که به دست شورشیان ویران شده بود [۲۶]
آنخل گونثالث پالنثیا، تاریخ الفکر الاندلسی، ج۱، ص۲۷۱، ترجمه حسین مؤنس، قاهره، ۱۹۵۵م.
سه روز بر جای بود تا فاسد شد و بی‌غسل و کفن او را به خاک سپردند. . به روایت غالب منابع، ابن فرضی به هنگام حج دست در پرده خانه کعبه زده و طلب شهادت کرده بود.۶ - تبحر در علوم مختلفابن فرضی یکی از عالمان مشهور اندلس در دوره شکوفایی علمی این سرزمین به شمار می‌رود. چنانکه به گفته ابن بشکوال، [۲۸]
خلف ابن بشکوال، الصلة، ج۱، ص۲۴۸، به کوشش سید عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۴ق/ ۱۹۵۵م.
در گستردگی روایت، رجال شناسی، آشنایی به دانشهای گوناگون و مهارت در ادب در قرطبه مانند نداشت. وی در اندلس نخستین کس بود که کتابی درباره رجال و دانشمندان سرزمین خود نگاشت [۲۹]
آنخل گونثالث پالنثیا، تاریخ الفکر الاندلسی، ج۱، ص۱۲، ترجمه حسین مؤنس، قاهره، ۱۹۵۵م.
و آثار او گویای احاطه‌اش به تاریخ سیاسی و علمی اندلس است. ابن فرضی به گردآوری کتاب شوق بسیار داشت و کتابخانه معتبری پدید آورده بود. [۳۰]
آنخل گونثالث پالنثیا، تاریخ الفکر الاندلسی، ج۱، ص۲۷۱، ترجمه حسین مؤنس، قاهره، ۱۹۵۵م.
شعر نیز می‌سرود. [۳۱]
خلف ابن بشکوال، الصلة، به کوشش سید عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۴ق/ ۱۹۵۵م.
ولی برخی او را شاعری کم‌شعر [۳۲]
علی ابن بسام، الذخیرة، ج۱، ص۱۳۰، قاهره، ۱۳۶۱ق/ ۱۹۴۲م.
و بعضی برعکس کثیر الشعر خوانده‌اند [۳۳]
ابن خلکان، وفیات، ج۳، ص۱۰۶.
و حتی دیوان شعری به وی نسبت داده‌اند. [۳۴]
بغدادی، هدیة العارفین، ج۱، ص۴۴۹.
۷ - آثار۱. تاریخ العلماء و الرواة للعلم بالاندلس؛ ابن فرضی چنانکه خود گوید، در آغاز قصد داشته که کتابی کلان درباره علمای همه شهرهای اسلامی بنگارد، ولی موانعی پدید آمد که او را از این کار بازداشت و به همین مختصر بسنده کرد. [۳۵]
عبدالله ابن فرضی، تاریخ العلماء و الرواة للعلم بالاندلس، ج۱، ص۸ -۹، به کوشش سید عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۳ق/ ۱۹۵۴م.
وی همچنین در صدر کتاب، مختصری به تاریخ سیاسی اندلس از هنگام ورود عبدالرحمان الداخل اموی در ۱۳۸ق تا المؤید بالله هشام بن حکم پرداخته است. [۳۶]
عبدالله ابن فرضی، تاریخ العلماء و الرواة للعلم بالاندلس، ج۱، ص۱۱- ۱۵، به کوشش سید عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۳ق/ ۱۹۵۴م.
ابن حیان در کتاب المقتبس همواره به کتاب طبقات الدولة و الادب ابن فرضی استناد جسته [۳۷]
حیان ابن حیان قرطبی، المقتبس، ج۱، ص۳۳، به کوشش محمود علی مکی، بیروت، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م.
که با مقایسه معلوم می‌شود، مراد وی همین کتاب تاریخ العلماء بوده است؛ به نظر می‌رسد که عناوین الاعلام باعلام الاندلس من العلماء المتفننین و القراء و المحدثین المتّقنین [۳۸]
بغدادی، ایضاح المکنون، ج۱، ص۱۰۲.
و الموصول فی تاریخ علماء اندلس و الاحتفال فی تراجم الرجال [۳۹]
محمد سخاوی، الاعلان بالتوبیخ، ج۱، ص۲۵۱، به کوشش فرانتس روزنتال، بغداد، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م.
و یا تاریخ الاندلس و رجال‌ها، همان کتاب یاد شده باشد که به نامهای مختلف شهرت یافته بوده است. کتاب تاریخ العلماء ابن فرضی را شخصی به نام ابوعلی حسین بن محمد بن احمد غسانی تلخیص کرد [۴۰]
محمد ابن خیر، فهرسة، ج۱، ص۲۲۰، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
و ابوبکر محمد بن احمد بن محمد بن مهلب، شاگرد ابن فرضی ذیلی بر آن نوشت به نام تعلیق علی تاریخ ابن الفرضی. [۴۱]
آنخل گونثالث پالنثیا، تاریخ الفکر الاندلسی، ج۱، ص۲۷۱-۲۷۲، ترجمه حسین مؤنس، قاهره، ۱۹۵۵م.
ولی مشهورترین ذیل آن کتاب الصلة ابن بشکوال است که به درخواست یارانش به تکمیل کتاب ابن فرضی پرداخت. [۴۲]
محمد ابن خیر، فهرسة، ج۱، ص۲۱۸، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
کتاب تاریخ العلماء نخستین بار در مادرید توسط کودرا در ۱۸۹۱ و ۱۸۹۲م در دو مجلد به چاپ رسید. [۴۳]
آنخل گونثالث پالنثیا، تاریخ الفکر الاندلسی، ج۱، ص۲۷۱-۲۷۲، ترجمه حسین مؤنس، قاهره، ۱۹۵۵م.
سپس در ۱۳۷۳ق/ ۱۹۵۴م به ویرایش عزت عطار حسینی در قاهره منتشر شد؛۲. مشتبه النسبة، [۴۴]
ابن خلکان، وفیات، ج۳، ص۱۰۵.
که می‌بایست همان کتاب المتشابه فی اسماء الرواة و کناهم و انسابهم باشد؛ [۴۵]
محمد ابن خیر، فهرسة، ج۱، ص۲۱۸، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
۳. اخبار شعراء الاندلس؛ یا طبقات شعراء الاندلس، [۴۷]
بغدادی، هدیة العارفین، ج۱، ص۴۴۹.
که رساله درر الغرر فی شعراء الاندلس رشیدالدین وطواط در واقع ذیل و تکمله‌ای است بر همین اثر ابن فرضی؛ [۴۸]
آنخل گونثالث پالنثیا، تاریخ الفکر الاندلسی، ج۱، ص۲۷۱-۲۷۲، ترجمه حسین مؤنس، قاهره، ۱۹۵۵م.
۴. ریاض النفوس النقیة فی علماء و مشایخ افریقیه؛ [۴۹]
بغدادی، ایضاح المکنون، ج۱، ص۶۰۳.
۵. ریاض الانس فی تاریخ علماء الاندلس؛ [۵۰]
بغدادی، هدیة العارفین، ج۱، ص۴۴۹.
۶. منتخب کتاب الالقاب، که نسخه‌ای از آن در کتابخانه ظاهریه در مجموعه شماره ۱۰۲۵ مضبوط است. [۵۱]
ظاهریه، خطی، ج۱، ص۲۱۷.
۸ - ابوبکر مصعبیکی از پسران ابن فرضی به نام ابوبکر مصعب، همچون پدر به تحصیل علم پرداخت و به ادب و شعر و حدیث شهره شد. وی یکی از کسانی بود که از پدر روایت کرد. او مدتی به حکومت الجزیره منصوب شد و به همین سبب لقب الحاکم یافت. [۵۲]
محمد حمیدی، جذوة المقتبس، ج۲، ص۵۶۳ -۵۶۴، به کوشش ابراهیم ابیاری، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
۹ - فهرست منابع(۱) محمد ابن ابار، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش سید عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/ ۱۹۵۵م. (۲) علی ابن بسام، الذخیرة، قاهره، ۱۳۶۱ق/ ۱۹۴۲م. (۳) خلف ابن بشکوال، الصلة، به کوشش سید عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۴ق/ ۱۹۵۵م. (۴) علی ابن حزم، جمهرة انساب العرب، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م. (۵) حیان ابن حیان قرطبی، المقتبس، به کوشش محمود علی مکی، بیروت، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م. (۶) ابن خلکان، وفیات. (۷) محمد ابن خیر، فهرسة، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م. (۸) علی ابن سعید، المغرب، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۹۵۳م. (۹) عبدالله ابن فرضی، تاریخ العلماء و الرواة للعلم بالاندلس، به کوشش سید عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۳ق/ ۱۹۵۴م. (۱۰) بغدادی، ایضاح المکنون. (۱۱) بغدادی، هدیة العارفین. (۱۲) آنخل گونثالث پالنثیا، تاریخ الفکر الاندلسی، ترجمه حسین مؤنس، قاهره، ۱۹۵۵م. (۱۳) محمد حمیدی، جذوة المقتبس، به کوشش ابراهیم ابیاری، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م. (۱۴) محمد سخاوی، الاعلان بالتوبیخ، به کوشش فرانتس روزنتال، بغداد، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م. (۱۵) ظاهریه، خطی. (۱۶) احمد مقری، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۸م. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌فرضی»، ج۴، ص۱۵۹۵. |